De gewone vijgenwesp (Ficus carica), ook wel vijgenboom met eetbare vruchten genoemd, gebruikt een originele methode van bestuiving die vaak voorkomt in het geslacht Ficus en een fascinerend geval in de plantenwereld vertegenwoordigt. Deze bijzonderheid berust op de symbiotische relatie tussen de vijgenboom en de vijgenwesp (blastophage of Blastophaga Psenes), evenals op de onderscheidende structuur van mannelijke en vrouwelijke vijgenbomen.
Mannelijke Vijgenbomen: De Caprifigbomen
Mannelijke vijgenbomen, bekend als caprifigbomen, spelen een cruciale rol in de bestuiving van vijgenbomen. De caprifigboom draagt drie soorten vruchten:
- Profiichi: De eerste oogst ontwikkelt zich op het hout van het voorgaande jaar en rijpt aan het eind van de lente of het begin van de zomer.
- Mammoni: De tweede oogst lijkt op de oogst van de profiichi.
- Mamme: De derde oogst produceert de vruchten waarin de vijgenwesp (Blastophaga psenes) de winter doorbrengt.
De vijgen van de caprifigboom zijn over het algemeen niet eetbaar, maar ze zijn essentieel voor de voortplanting van vijgenbomen en dus voor de natuurlijke creatie van nieuwe variëteiten van mannelijke of vrouwelijke vijgenbomen.
De caprifigboom wordt zelden geplant op plaatsen waar de winters streng zijn, want naast zijn grafische uiterlijk is zijn belangrijkste rol het bestuiven van vrouwelijke vijgenbomen. Helaas overleeft de blastophage, die een cruciale rol speelt in deze bestuiving, de lage temperaturen niet.
Het is opmerkelijk dat de ontwikkeling van een caprifigboom vaak belangrijker is dan die van een vrouwelijke vijgenboom.
Vrouwelijke Vijgenbomen: Variëteiten en Categorieën
De vrouwelijke vijgenbomen zijn onderverdeeld in verschillende categorieën, elk met zijn unieke kenmerken :
- Gewone vijgenbomen: Deze vijgenbomen produceren parthenocarpe vijgen, wat betekent dat ze geen bestuiving nodig hebben om vruchten te dragen. De gewone variëteiten zijn het meest voorkomend in de huiselijke teelt buiten de warme streken. Deze variëteiten kunnen tot drie verschillende oogsten produceren, waarbij de vruchten verschillende kenmerken hebben van de ene oogst tot de andere. We spreken hier van een unifere vijgenboom (één oogst), bifere (twee oogsten) of trifere (drie oogsten).
- Smyrna vijgenbomen: Deze vijgenbomen hebben bestuiving nodig om vruchten te produceren. Ze zijn niet parthenocarpe en produceren alleen perfecte vrouwelijke bloemen. De Smyrna-vijgenbomen zijn meestal unifere.
- San Pedro vijgenbomen: Deze vijgenbomen produceren meerdere oogsten van vruchten die fysiek en qua smaak verschillend kunnen zijn. De eerste oogst produceert bloemenvijgen en heeft geen bestuiving nodig, terwijl de hoofd-oogst, die herfstvijgen produceert, wel bestoven moet worden. De San Pedro-vijgenbomen zijn meestal biferes of soms trifere.
Voor de gewone vijgenboom en de Smyrna-vijgenboom spreken we van "bloemenvijgen" voor de vruchten die de winter hebben doorstaan en zich in het begin van de zomer ontwikkelen, en van "herfstvijgen" voor de vruchten die direct op het hout van het jaar groeien.
Principes van de bestuiving van de vijgenboom
- Structuur van de bloemen van de vijgenboom: De vijgenboom heeft een gesloten bloemstructuur, wat betekent dat de bloemen niet aan de buitenkant zichtbaar zijn, een uitzonderlijke eigenschap onder bloeiende planten. Vijgenbomen hebben twee soorten bloemen: vrouwelijke bloemen met een lange stijl en mannelijke bloemen met een korte stijl. De vrouwelijke bloemen bevinden zich aan de top en de zijkanten van het syconium (de vijg), terwijl de mannelijke bloemen aan de basis zitten.
- Rol van de Blastophaga : De vijgenwesp, Blastophaga psenes, speelt een sleutelrol in de bestuiving van vijgenbomen. Deze kleine wesp is specifiek aangepast om vijgenbomen te bestuiven en is grotendeels verantwoordelijk voor de genetische variatie die te vinden is in Ficus carica L.
- Proces van Caprificatie: De bestuiving van vijgenbomen staat bekend als caprificatie. Sommige vijgenbomen zijn echter parthenocarpe en hebben geen bestuiving nodig om eetbare vijgen te produceren. Desondanks kan bestuiving, hetzij handmatig, hetzij door de vijgenwesp, de grootte en smaak van de vijgen verbeteren.
- Bestuiving door de Wesp: Wanneer de vrouwelijke wesp een "Profichi"-vrucht van een caprifigboom verlaat, neemt ze mannelijke pollen mee. Ze zoekt vervolgens naar vrouwelijke bloemen, ongeacht de categorie van de vrouwelijke vijgenboom, om haar eieren te leggen. Eenmaal gevonden, betreedt de blastophage de vijg via het ostiole om haar eieren te leggen. Hierbij bestuift ze ook de vijg door de mannelijke pollen van de "Profichi"-vijgen over te dragen naar de vrouwelijke vijgen. Deze bestuiving heeft meestal betrekking op de herfstvijgen voor gewone vijgenbomen en San Pedro-vijgenbomen, evenals de enige oogst van Smyrna-vijgenbomen. Soms is het op dezelfde vijgenboom en dezelfde oogst mogelijk om zowel bestoven als niet-bestoven vijgen te plukken, waardoor de verschillen in grootte en smaak van de vruchten ter plaatse kunnen worden waargenomen..
- Levenscyclus van de Wesp: De levenscyclus van de vijgenwesp is nauw verbonden met die van de vijgenboom. De verschillende generaties wespen synchroniseren met de verschillende soorten sycones (vijgen) die de vijgenboom produceert. Volwassen mannelijke wespen bevruchten de vrouwelijke wespen in het syconium en sterven vervolgens. De vrouwelijke wespen komen vervolgens tevoorschijn, dragen het pollen en zoeken naar nieuwe vijgen om hun eieren te leggen, waardoor de cyclus van bestuiving wordt voortgezet.
- PBestuiving Onafhankelijk van de Wesp: In regio's waar de vijgenwesp niet van nature voorkomt, kan handmatige bestuiving worden toegepast. Dit proces omvat het verzamelen van pollen van de caprifigvijgen en het injecteren ervan in de vrouwelijke vijgen met behulp van een spuit.
Voordelen van Caprificatie:
- Verbetering van de Kwaliteit en Smaak van Vijgen: Caprificatie heeft een aanzienlijke impact op de kwaliteit van vijgen. Bestoven vijgen hebben een superieure smaak, wat wordt benadrukt door ervaren telers in verschillende landen of regio's waar de blastophage niet kan overleven. Het verschil in kwaliteit tussen bestoven en niet-bestoven vijgen is vaak zeer belangrijk en opmerkelijk.
- Verhoging van de Grootte van Vijgen: De bestuiving van vijgen kan leiden tot een toename van de grootte van de vrucht, wat voordelig kan zijn voor zowel de commerciële verkoop als voor de consumptie thuis.
- Onafhankelijkheid van de Vijgenwesp: Handmatige caprificatie maakt het mogelijk om vijgen te bestuiven zonder afhankelijk te zijn van de vijgenwesp (Blastophaga psenes), vooral in regio's waar deze wesp niet van nature voorkomt. Dit is cruciaal om een hoge kwaliteit productie te behouden buiten de ecologisch geschikte gebieden voor de wesp.
Nadelen van Caprificatie:
- Risico op Barsten van Vijgen: Met de toename in grootte van de vijgen als gevolg van bestuiving, is er een verhoogd risico op barsten van de schil, vooral in vochtige regio's. Dit kan de kwaliteit en duurzaamheid van de vruchten beïnvloeden.
- Variabiliteit van de Impact op de Smaak: Niet alle vijgensoorten profiteren in gelijke mate van bestuiving wat betreft smaak. Sommige variëteiten kunnen na bestuiving geen significante verbetering in smaak vertonen, terwijl andere aanzienlijk smaakvoller kunnen worden.
- Noodzaak van Specifieke Technieken: Handmatige caprificatie vereist expertise en specifieke technieken om effectief te zijn. Dit kan het extraheren en opslaan van pollen omvatten, evenals het injecteren van pollenoplossingen in de vijgen, wat specifieke kennis en vaardigheden vereist.
CONCLUSION
Samenvattend biedt caprificatie aanzienlijke voordelen op het gebied van kwaliteit, smaak en grootte van de vrucht, maar het brengt ook nadelen met zich mee, zoals het risico op barsten van de vruchten, de noodzaak om de te bestuiven variëteiten te identificeren en de beheersing van de handmatige bestuivingstechniek.
De bestuiving van vijgenbomen is momenteel nog niet van toepassing in gematigde klimaten zoals het Belgische klimaat met strenge winters, omdat de blastophage niet overleeft bij lage temperaturen. Echter, de mildere winters die in de toekomst worden voorspeld, zouden de vijgenwesp kunnen laten overleven in onze regio (Belgïe).
De blastophage zou zich dan eerst kunnen vestigen in Vlaanderen, in microklimaten.
Dank aan Marcello (planetfig.com) voor het nalezen van ons artikel en zijn relevante correcties.
BRONNEN
- The unique fig caprification system and its effects on productivity and fruit characteristics, Marsetal 2017 Actahort (pdf)
- The Millenary History of the Fig Tree (Ficus carica L.)
Egizia Falistocco (PDF),
Advances in Agriculture, Horticulture and Entomology
- Van Noort 2003 Fig Wasp and Pollination of fig trees
- Waynes Word, Sex Life Of Figs: Coevolution Of A Tree & Minute Wasp